علل تأخیر در تشکیل کابینه لبنان و چشم‌‏انداز آن

به گزارش راهبرد معاصر؛ حدود 7 ماه از معرفی سعد حریری برای تشکیل کابینه جدید و بیش از 7 ماه و نیم از برگزاری انتخابات پارلمانی در لبنان می‏‌گذرد، اما نخست وزیر مأمور به تشکیل کابینه تاکنون موفق نشده است کابینه جدید این کشور را تشکیل دهد. در این نوشتار علل تأخیر و چشم‌‏انداز تشکیل کابینه در لبنان بررسی می‏‌شود.

نخستین بار نیست که لبنان شاهد بن‌بست سیاسی است. از سال 2008 که گروه‏‌های لبنانی توافق دوحه را امضا کردند تاکنون این کشور شاهد شکل‏‌گیری 5 کابینه بود. فواد سینیوره، سعد حریری، نجیب میقاتی، تمّام سلام و بار دیگر سعد حریری 5 کابینه لبنان طی 10 سال گذشته را تشکیل داده‌‏اند و کابینه آینده که بار دیگر به ریاست سعد حریری تشکیل خواهد شد، ششمین کابینه این کشور طی یک دهه اخیر خواهد بود.

نخستین بن‌بست سال‏‌های اخیر در لبنان مربوط به برگزاری انتخابات پارلمانی است. پیش از انتخابات مه 2018، آخرین انتخابات پارلمانی لبنان در سال 2009 برگزار شده بود. در حالی که لبنان در سال 2013 باید شاهد برگزاری انتخابات پارلمانی بود به دلیل اختلاف‌‏های سیاسی دوره پارلمان گذشته سه بار و جمعاً به مدت ۵۹ ماه تمدید و در نهایت نیز 9 سال پس از انتخابات سال 2009، در مه 2018 انتخابات پارلمانی لبنان برگزار شد.

دومین بن‌بست سیاسی یک دهه اخیر مربوط به تشکیل کابینه «تمّام سلام» است. تمّام سلام آوریل 2013 مأمور به تشکیل کابینه لبنان شد، اما فرآیند تشکیل کابینه «تمّام سلام» حدود 10 ماه به طول انجامید. تنها سه ماه پس از تشکیل کابینه «تمّام سلام»، دوره ریاست جمهوری «میشل سلیمان» در لبنان خاتمه یافت و سومین بن‏بست سیاسی در لبنان در جریان معرفی رئیس جمهوری جدید شکل گرفت. پارلمان لبنان از مه 2014 تا اکتبر 2016 یعنی طی حدود 30 ماه 45 جلسه ناموفق برای انتخاب سیزدهمین رئیس جمهوری این کشور داشته است و در نهایت در چهل و ششمین جلسه خود در 31 اکتبر 2016 میشل عون را به عنوان رئیس جمهوری جدید معرفی کرد و عون نیز بلافاصله سعد حریری را مأمور تشکیل کابینه کرد.

سعد حریری که پیش از این در سال 2009 نیز به عنوان نخست وزیر لبنان معرفی شده بود، دسامبر 2016 دومین کابینه خود در لبنان را پس از 45 روز تشکیل داد تا این کشور وارد دور رکود سیاسی دیگری نشود. با این حال، لبنان از ماه مه 2018 تاکنون شاهد سومین بن‌بست سیاسی طی 5 سال اخیر بوده است. پس از اینکه، انتخابات پارلمانی لبنان در ششم مه 2018 برگزار شد، میشل عون بار دیگر سعد حریری را مأمور تشکیل کابینه کرد؛ زیرا نخست وزیر در لبنان باید از میان اهل سنت برگزیده شود. سعد حریری از 24 مه 2018 تاکنون که حدود 7 ماه می‏‌گذرد، هنوز موفق به تشکیل کابینه جدید لبنان نشده است. وی در اکتبر گذشته اعلام کرد دولت جدید این کشور ظرف 10‌روز آینده تشکیل خواهد شد، اما پس از پایان این زمان 10 روزه بار دیگر اعلام کرد که 10 روز دیگر کابینه تشکیل خواهد شد. با این حال، واپسین ماه سال 2018 نیز رو به پایان است، اما هنوز حریری موفق نشده است کابینه جدید لبنان را تشکیل دهد.

علل تأخیر در تشکیل کابینه سوم حریری

اکنون سؤال مهم این است که چرا سعد حریری پس از 7 ماه هنوز موفق به تشکیل کابینه جدید لبنان نشده است؟ در پاسخ به این سؤال می‏‌توان دو دسته علل داخلی و خارجی را مطرح کرد.

الف: علل داخلی

در بعد داخلی می‌‏توان به دو موضوع سیستمی و شخصی اشاره کرد:

1. چالش‏‌های سیستمی

به لحاظ سیستمی، اگرچه ائتلاف محور مقاومت در انتخابات پارلمانی مه 2018 موفق به کسب 68 کرسی از 128 کرسی پارلمان لبنان شد، اما مطابق توافق میان گروه‌‏های لبنانی، نخست وزیر باید از میان اهل سنت، رئیس پارلمان از میان شیعیان و رئیس جمهور نیز از میان مسیحیان مارونی انتخاب شود. بر این اساس، سعد حریری، رهبر جریان المستقبل که در میان گروه‌‏های اهل سنت بیشترین کرسی‏‌های پارلمانی را به دست آورد، از سوی میشل عون، رئیس جمهور لبنان، مأمور به تشکیل کابینه جدید شد. در همین حال، مطابق توافق گروه‌‏های لبنانی که به نوعی به «عرف» تبدیل شد، نخست وزیر باید دولت ائتلافی در این کشور تشکیل دهد، به نوعی که سهم شیعیان، اهل سنت و مسیحیان در تشکیل دولت در نظر گرفته شود. این در حالی است که در درون این گروه‌‏های سه‏‌گانه فرقه‏‌ای نیز رقابت‏‌هایی برای کسب کرسی‏‌های وزارتی وجود دارد و این رقابت‏‌ها نیز باید لحاظ شود. لذا می‌توان گفت اختلاف گروه‌‏ها و احزاب سیاسی درباره سهمیه کرسی‏‌های وزارتی یکی از موانع اصلی در مسیر تشکیل دولت در همه دوره‌‏ها از جمله در دوره کنونی است.

تغییر جایگاه برخی احزاب به خصوص احزاب وابسته به مسیحیان و اهل سنت در پارلمان کنونی، رقابت‌‏های سهم‏‌خواهانه را برای تصدی کرسی‏‌های وزارتی افزایش داده است. برای مثال، سعد حریری باید 15 کرسی وزارتی را میان جریان‌‏های مسیحی تقسیم کند. «ولید جنبلاط»، سیاستمدار دروزی خواستار این است که هر سه وزیر دروزی دولت از حزب وابسته به وی انتخاب شوند، در حالی که «طلال ارسلان»، رئیس حزب دموکرات و از دیگر رهبران دروزی‌ها و همچنین برخی از اعضای فراکسیون جنبش امل هم خواستار کرسی وزارتی هستند. در همین حال، فراکسیون «جمهوری قدرتمند» وابسته به «سمیر جعجع» رهبر حزب مسیحی «نیروهای لبنانی» (القوات اللبنانیه) که شمار کرسی‏‌های آن در پارلمان کنونی دو برابر پارلمان سابق است، خواستار 5 کرسی وزارتی است. جریان ملی آزاد به رهبری «جبران باسیل» که فراکسیون «لبنان قدرتمند» را در پارلمان تشکیل داده نیز خواستار کرسی وزارتی متناسب با شمار کرسی‌‏های آن در پارلمان شد. طبق عرف، رئیس جمهوری نیز سه سهم وزارتی دارد. علاوه بر این، میان این جریان‏‌ها درباره نوع کرسی وزارتی و اهمیت هر یک از وزارتخانه‌ها، نیز رقابت شدیدی وجود دارد. این در حالی است که این رقابت میان گروه‌‏های اهل سنت و شیعیان نیز وجود دارد. این رقابت‌‏ها مانع اصلی در تشکیل کابینه لبنان محسوب می‏‌شود.

2. چالش‏‌های شخصی نخست وزیر

علاوه بر چالش‏‌های سیستمی، در این دوره چالش‏‌هایی که شخص سعد حریری ایجاد کرد نیز عامل مهمی در تشکیل نشدن کابینه لبنان است.

نخستین چالشی که در اثر الگوی رفتاری سعد حریری ایجاد شد، انحصارطلبی درون‌‏گروهی وی در گروه‌‏های سیاسی اهل سنت است. در انتخابات ششم مه 2018 از مجموع 27 کرسی متعلق به اهل سنت در پارلمان لبنان 17 کرسی به جریان المستقبل و 10 کرسی دیگر نیز به جریان‏‌های مستقل اختصاص یافت. در حالی که از شمار کرسی‏‌های جریان المستقبل در انتخابات اخیر پارلمانی لبنان کاسته و بر شمار کرسی‌‏های جریان‏‌های مستقل اهل سنت افزوده شد، اما سعد حریری تلاش دارد همه کرسی‏‌های وزارتی اهل سنت را به جریان المستقبل اختصاص دهد. این موضوع با اعتراض جریان‏‌های مستقل اهل سنت مواجه شده است؛ زیرا حتی با در نظر گرفتن عرف یک کرسی وزارتی به 5 کرسی پارلمانی، جریان‏های مستقل اهل سنت می‏‌توانند دست کم صاحب یک کرسی وزارتی شوند، موضوعی که با حمایت حزب‏‌الله لبنان نیز همراه شد، اما سعد حریری حاضر به پذیرش نیست.

دومین چالش در الگوی رفتاری شخص سعد حریری مربوط به نوع رفتار وی با حزب‌‏‏الله لبنان است. اگرچه حزب‏‌الله به خصوص سید حسن نصرالله، دبیرکل حزب‏‌الله در اقدام نوامبر 2017 عربستان در قبال سعد حریری حمایت همه‌‏جانبه‏‌ای داشته است، اما نخست وزیر مأمور به تشکیل کابینه لبنان تحت تأثیر فشارهای خارجی حاضر به پذیرش جایگاه حزب‏‌الله در ساختار قدرت این کشور نیست. در همین راستا، سعد حریری تشکیل کابینه جدید را به «تداوم قطع رابطه با سوریه» کرد، در حالی که حزب‏‌الله و برخی دیگر از گروه‌‏های سیاسی لبنان خواستار احیای روابط بیروت - دمشق شده‏‌اند. با این حال، سید حسن نصرالله برای تسریع در تشکیل کابینه، موضوع احیای روابط بیروت - دمشق را به بعد از تشکیل دولت لبنان موکول کرده است.

سومین چالش در الگوی رفتاری شخص سعد حریری نیز مربوط به بررسی راهبرد دفاعی لبنان است که میشل عون، رئیس جمهوری این کشور تأکید داشت پیش از تشکیل دولت این راهبرد تعیین شود. با این حال، میشل عون نیز برای تسریع در تشکیل کابینه لبنان بررسی راهبرد دفاعی را به بعد از تشکیل دولت موکول کرد.

ب: علل خارجی

یکی از مهم‏‌ترین علل تأخیر در تشکیل کابینه جدید لبنان، مداخله و سهم‏‌خواهی بازیگران خارجی به خصوص عربستان سعودی است. عربستان سعودی و متحدانش از همه ابزارها در انتخابات پارلمانی ششم مه 2018 برای ممانعت از پیروزی محور مقاومت بهره گرفت، اما در نهایت ائتلاف مقاومت با کسب 68 کرسی اکثریت پارلمانی را به دست آورد. عربستان تلاش می‏‌کند شکست در عرصه انتخابات را با کارشکنی در فرآیند تشکیل کابینه جبران کند. در همین راستا، یک منبع وزارتی لبنان گفت عربستان خواستار دولتی بر اساس شروطش یا حداقل تقویت جایگاه خود و متحدانش است تا تأثیر و نفوذ خود در محافل سیاسی لبنان را حفظ کند، به‌ویژه اینکه عربستان در منطقه از جمله در سوریه و عراق و یمن متحمل شکست‌هایی شده و تحمل شکست سیاسی را در لبنان ندارد. تأثیرپذیری سعد حریری از عربستان سعودی در شرایطی است که وی نوامبر 2017 توسط محمد بن سلمان به عربستان فراخوانده و بیانیه از پیش تعیین شده استعفا از سمت نخست وزیری لبنان را قرائت کرد و به مدت 18 روز نیز در ریاض به گروگان گرفته شد. با این حال، به نظر می‌رسد منافع مادی و شخصی و همچنین منافع حزبی سعد حریری سبب می‏‌شود که وی نتواند در تشکیل کابینه مستقل از عربستان سعودی عمل کند و این از موانع مهم تأخیر در تشکیل کابینه جدید لبنان است.

چشم‌‏انداز تشکیل دولت لبنان

به نظر می‏‌رسد سه وضعیت را می‏‌توان در خصوص چشم‏‌انداز تشکیل دولت جدید لبنان مطرح کرد.

1. تشکیل دولت تا پایان سال 2018

آخرین ماه سال 2018 رو به پایان است. میشل عون و سعد حریری اعلام کردند که کابینه جدید پیش از پایان سال جاری میلادی تشکیل خواهد شد. سعد حریری در سال 2016 نیز در نیمه‌‏های دسامبر موفق به تشکیل کابینه شده بود. با توجه به اینکه حزب‏‌الله لبنان و میشل عون شروط خود را در خصوص رابطه با سوریه و راهبرد دفاعی کشور به بعد از تشکیل کابینه موکول کردند، محتمل است که کابینه جدید پیش از پایان سال 2018 تشکیل شود.

2. تشکیل کابینه طی دو ماه ابتدایی سال 2019

با توجه به اینکه زمان زیادی تا پایان سال جاری میلادی باقی نمانده و طی دو ماه اخیر نیز در چند نوبت وعده تشکیل دولت جدید لبنان طی بازه‌‏های زمانی 10 روزه، یک هفته‌‏ای یا دو روزه داده شد، اما دولت تشکیل نشد، می‏‌توان انتظار داشت که سعد حریری تا پایان سال 2018 موفق به تشکیل کابینه جدید لبنان نشود. در این صورت به نظر نمی‌‏رسد که سعد حریری بیش از دو ماه فرصت برای تشکیل کابینه جدید داشته باشد و محتمل است که کابینه جدید در ژانویه یا فوریه 2019 تشکیل شود.

3. تشکیل نشدن دولت و زمینه برای ایجاد دولت اکثریتی

یکی از موضوعاتی که در خصوص تشکیل نشدن دولت جدید لبنان مطرح می‏‌شود این است که ممکن است سعد حریری برای گرفتن امتیازهای بیشتر و تشکیل دولتی نزدیک به آنچه مدنظر دارد، به طور عمدی تشکیل دولت را با تأخیر مواجه کرده باشد. در همین حال، این دیدگاه نیز وجود دارد که سعدی حریری ممکن است توانایی اقناع و یا توانایی جلب رضایت گروه‌‏های سیاسی لبنانی را نداشته باشد و همین موضوع نیز عامل مهم تأخیر در تشکیل کابینه باشد. بر این اساس، میشل عون، رئیس جمهوری لبنان به خصوص در دسامبر 2018 به حریری هشدار داد در صورتی که کابینه جدید تشکیل نشود، دستور تشکیل دولت اکثریتی را صادر خواهد کرد. در این صورت، اگر 65 نماینده پارلمان لبنان (50 درصد + 1 نماینده) شخص جدیدی را مأمور تشکیل کابینه کنند، امکان تشکیل دولت اکثریتی به وجود خواهد آمد. با این حال، تقریباً تحقق چنین سناریویی با توجه به ساختار فرقه‌‏ای سیاسی در لبنان بعید است.